Drugi obieg w PRL do niedawna należał do tematów rzadko poruszanych przez badaczy. Zazwyczaj był tylko krótko wzmiankowany przy okazji opisu historii poszczególnych grup opozycyjnych, a odrębne artykuły na jego temat miały najczęściej charakter faktograficzny i przyczynkarski. […]
Chcąc przyczynić się do rozwoju badań nad tym zagadnieniem, Biuro Edukacji Publicznej IPN zorganizowało wiosną 2012 r. międzynarodową konferencję naukową "Drugi obieg wydawniczy w PRL na tle historii samizdatu w państwach bloku sowieckiego po 1956 roku". Niniejszy tom, w którym prezentujemy artykuły poświęcone tematom omawianym na konferencji, powstał w ramach realizowanego w IPN centralnego projektu badawczego "Opozycja w Polsce 1976-1989. Encyklopedia Solidarności".
Niniejsze opracowanie, obejmujące okres od powstania NSZZ „Solidarność” do upadku systemu komunistycznego w 1989 r., kończy wspólny projekt poznańskiego Oddziału IPN i Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej w Gościkowie-Paradyżu pt. „Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych na Środkowym Nadodrzu w latach 1945–1989”. Autorzy zamieszczonych w tomie artykułów podejmują różnorodne aspekty tej problematyki, m.in. przedstawiają relacje między władzami, Kościołem i „Solidarnością” na Ziemi Lubuskiej, pokazują postawy duchowieństwa po wprowadzeniu stanu wojennego czy metody pracy operacyjnej komunistycznego aparatu bezpieczeństwa wobec opozycyjnie nastawionych księży. Poruszone też zostały takie zagadnienia, jak kwestia zmian w zakresie opodatkowania i ubezpieczeń społecznych Kościołów, stosunek władz do ruchu pielgrzymkowego czy do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego.
Publikacja w ramach centralnego projektu badawczego IPN „Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944–1989”.
Kobiety zapisały wiele pięknych kart w historii walk o wolność i niepodległość Polski. W okresie wojen o granice II Rzeczypospolitej powstała pierwsza regularna formacja kobieca – Ochotnicza Legia Kobiet, a podczas II wojny światowej Polki podjęły czynną służbę w strukturach Służby Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej, a potem Armii Krajowej. Członkinie Wojskowej Służby Kobiet służyły we wszystkich komórkach Komendy Głównej ZWZ-AK, a także walczyły w oddziałach zbrojnych. W pracy zostały porównane struktury kobiece funkcjonujące w WP podczas wojny polsko-sowieckiej oraz w okresie konspiracji i powstania warszawskiego.
„Pomniki wdzięczności” Armii Czerwonej w Polsce należą niewątpliwie do najliczniejszych i najbardziej znanych upamiętnień z okresu komunizmu. Nie oznacza to jednak, że historia ich powstania i funkcjonowania została już dokładnie opisana. Wręcz przeciwnie, wiele zagadnień dotąd nie doczekało się pogłębionych badań. To „dziedzictwo pomnikowe” w demokratycznej Rzeczypospolitej należy do ważnych zagadnień najnowszej historii Polski, choć wywołuje wiele kontrowersji. Praca Dominiki Czarneckiej jest pierwszą próbą syntetycznego przedstawienia losów monumentów Armii Czerwonej, wzniesionych poza cmentarzami stałymi, w powojennej Polsce (od 1944 do 2012 r.).
Celem książki jest przedstawienie procesu aktywizacji zawodowej kobiet w powojennej Polsce, w szczególności robotnic w przemyśle. Autorka analizuje ówczesną politykę zatrudnienia – jej cele, narzędzia i sposób realizacji. Odpowiada na pytanie o skuteczność tej polityki, a także społeczne reakcje na nią. Praca robotnic omawiana jest również w kontekście pozazawodowych ról kobiet oraz ich aktywności politycznej. - Co znaczyło być robotnicą w rządzonej przez komunistów Polsce? - Jak przebiegała powojenna masowa aktywizacja zawodowa kobiet? - Czy „produktywizacja” oznaczała wielką społeczną zmianę? - Jak na losy robotnic wpływały polityka, gospodarka i kulturowe definicje płci? Książka Kobiety z marmuru próbuje odpowiedzieć na te pytania. Jest głosem w dyskusji o równości płci w PRL, ale też o wpływie stalinizmu na polskie społeczeństwo. Na ile je przeobraził, na ile zaś okazał się nieskuteczny w swoim dążeniu do zrewolucjonizowania postaw i wartości?
ublikacja omawia problem nauczania religii na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1961. Ukazuje proces stopniowego eliminowania religii ze szkół i działania Kościoła katolickiego na rzecz sprzeciwu wobec zamierzeń ówczesnych władz. Jest ona poszukiwaniem odpowiedzi na konkretne pytania: Jakie akty normatywne regulowały nauczanie religii w szkołach po zakończeniu wojny? W jaki sposób, przy zastosowaniu jakich metod, władze partyjno-rządowe realizowały plan laicyzacji oświaty? Jakie działania podejmowali rządcy Administracji Apostolskiej Gorzowskiej, aby zapewnić ciągłość nauczania religii w szkole? Z jakich pomocy naukowych, podręczników i programów mogli korzystać nauczyciele religii? Czym Pomorze Zachodnie różniło się od innych regionów Polski, w których również rozgrywała się rywalizacja o rząd dusz?
Publikacja w ramach centralnego projektu badawczego IPN „Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944–1989”
W niniejszym tomie zaprezentowano dzieje piętnastu spośród kilkudziesięciu funkcjonujących w latach osiemdziesiątych Klubów Inteligencji Katolickiej. W grupie tej znaleźli się reprezentanci wielu regionów Polski, zarówno KIK-i wielkomiejskie, jak i te z mniejszych ośrodków. Choć kluby były stowarzyszeniami o charakterze elitarnym, ich wpływ na kształtowanie katolickiej (i nie tylko) opinii publicznej oraz na przemiany społeczno-polityczne lat osiemdziesiątych XX wieku był o wiele większy, niż mogłaby sugerować stosunkowo skromna liczba członków. Trudna do przecenienia jest też ich rola w animowaniu kultury niezależnej.
Publikacja w ramach centralnego projektu badawczego IPN „Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944–1989”
Nienawiść, pojmowana jako cecha ludzkiej natury czy też jako czynnik stosunków społecznych, budziła zawsze tyleż fascynacji, co kontrowersji, mało kto przy tym wątpił w jej doniosłe znaczenie. Podobnie jak miłość, przyciągała uwagę artystów i uczonych. I historycy nie szczędzili jej zainteresowania, zastanawiając się, jaką rolę odgrywała w dziejach ludzkości.
Zamiast wstępu, fragment
Aparat represji wobec księdza Jerzego Popiełuszki 1982–1984, t. 2, Śledztwo w sprawie uprowadzenia i zabójstwa ks. Jerzego Popiełuszki, wstęp i opracowanie Jakub Gołębiewski, Warszawa 2014, 670 s. (seria Dokumenty, t. 58)
Publikacja zawiera 198 dokumentów. Pochodzą one w większości z akt kontrolnych śledztwa Prokuratury Wojewódzkiej w Toruniu w sprawie uprowadzenia i zabójstwa kapelana „Solidarności".
Przeważająca część publikowanych materiałów to protokoły przesłuchań oskarżonych w procesie toruńskim: Grzegorza Piotrowskiego, Waldemara Chmielewskiego, Leszka Pękali oraz Adama Pietruszki. Pozostałe protokoły dokumentują zeznania świadków: pracowników Departamentu IV MSW, osób, które widziały wydarzenia z 19 października, znajomych ks. Jerzego. W tomie zamieszczono również dokumenty z akt w sprawie karnej przeciwko sprawcom porwania i zabójstwa ks. Popiełuszki, notatki służbowe funkcjonariuszy MSW oraz wybrane pisma procesowe, które pozwalają na odtworzenie przebiegu śledztwa.
Książka jest próbą usystematyzowania ukraińskich wątków dyskutowanych w środowisku Instytutu Literackiego. Polscy i ukraińscy autorzy artykułów zawartych w tomie dorobek Giedroycia i "Kultury" pokazują głównie przez pryzmat osób, które ten dorobek współtworzyły, inspirowały go lub z niego czerpały.
Myślą przewodnią tomu stała się próba odpowiedzi na pytania, na ile polityka narodowościowa poszczególnych państw bloku wschodniego była konsekwencją założeń ideologicznych, a w jakim stopniu stanowiła splot zabiegów socjotechnicznych, za pomocą których kreowano użyteczny w danej chwili obraz mniejszości narodowych. Co kryło się za fasadą internacjonalistycznych haseł? [...] Czy koncepcje polityczne władz komunistycznych, zakładające różne formy asymilacji, stawały się tym samym formą nacjonalizmu? Na ile represyjny charakter podejmowanych działań odpowiadał realnemu zagrożeniu ze strony mniejszości narodowościowych? Komparatystyczne ujęcie polityki narodowościowej w krajach znajdujących się w orbicie wpływów ZSRR, takich jak m.in. Polska, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria, czy będących dawniej częścią Imperium, jak Gruzja czy Ukraina, umożliwiło m.in. zwrócenie uwagi na rolę, jaką w procesie recepcji komunizmu odgrywały uwarunkowania kulturowe i społeczne w poszczególnych krajach. Niewątpliwie jednak punktem odniesienia dla konkretnych działań podejmowanych przez struktury partyjne i aparat bezpieczeństwa w krajach satelickich była aktualna polityka realizowana przez ZSRR [...]
Warto podkreślić, że wiele zjawisk opisywanych w tomie nie zakończyło się wraz ze zmianami politycznymi z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych.
Działacze"" i ""Pismaki"". Aparat bezpieczeństwa wobec organizacji katolików świeckich w Krakowie w latach 1957-1989 to pierwsza monografia opisująca działania krakowskiej bezpieki przeciw środowiskom ""Tygodnika Powszechnego"", ""Znaku"", KIK-u oraz Polskiego Związku Katolicko-Społecznego, a także metody kontroli operacyjnej tutejszego PAX-u oraz Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego. Autorka z dużą pieczołowitością odsłania tajniki działania Służby Bezpieczeństwa opisując mechanizm inwigilacji krakowskich środowisk katolików świeckich, a także próby - czasem udane - inspirowania poszczególnych działaczy. Przekrojowe ujęcie działań bezpieki wobec wszystkich wspomnianych grup pozwala na ukazanie typowych i podkreślenie wyjątkowych przedsięwzięć wobec niektórych osób i środowisk. Studium jest ważnym uzupełnieniem dotychczasowej literatury dotyczącej tytułowej tematyki, ukazując drugie dno dobrze - jak się nam wydawało - znanych wydarzeń.
Materiały archiwalne pozostałe po komunistycznym aparacie represji od dawna wzbudzają w społeczeństwie wiele emocji. Dotyczą one nie tylko informacji zawartych w aktach tajnej policji politycznej, ale również Wiarygod-ności dokumentacji operacyjnej. Pomimo upływu czasu nie słabnie temperatura dyskusji związanej z tym tematem. W niniejszym tomie zebrano artykuły specjalistów, od wielu lat badających archiwalia UB/SB, którzy bez publicystycznych uproszczeń wskazują na podstawowe korzyści i zagrożenia związane z analizą dokumentacji wytworzonej przez bezpiekę. Ukazują także, w jaki sposób skutecznie z niej korzystać, badając najnowsze dzieje Polski.
Pielgrzymki Jana Pawła II do Krakowa w oczach SB"" to książka ukazująca kulisy działań tajnej policji politycznej wobec papieża Polaka. Jest to pierwsza publikacja zbierająca tajne dokumenty bezpieki opisujące proces przygotowywania się do przyjazdu Jana Pawła II do Małopolski, działania podejmowane w czasie jego obecności w Krakowie oraz ocenę pielgrzymek z punktu widzenia funkcjonariuszy komunistycznego aparatu represji. Rafał Łatka prezentuje unikatowy materiał źródłowy, który pozwala zrozumieć mechanizmy rządzące totalitarnym państwem komunistycznym.
Książka jest zbiorem studiów poświęconych udziałowi i roli kobiet w różnych formach oporu społecznego i opozycji w komunizmie. Spojrzenie na ten problem z perspektywy historii kobiet i gender pozwala wzbogacić obszerną już literaturę na ten temat o nowe wątki. Jednocześnie celem tomu jest poruszenie tematu istotnego z punktu widzenia historii kobiet w PRL, która nie została jeszcze opisana. Jaka była rola kobiet w strajkach robotniczych, w walce z kolektywizacją, w „Solidarności"? Jaką specyfikę miało kobiece doświadczenie więzienia i represji? Autorzy tekstów starają się odpowiedzieć między innymi na te właśnie pytania. Teksty prezentowane w tomie reprezentują różne metodologie – od bardziej tradycyjnych ujęć faktograficznych po stosujące kategorię płci kulturowej. Tom ma charakter interdyscyplinarny; artykuły opublikowali w nim nie tylko historycy, ale też socjologowie i politolodzy. W książce znalazły się też studia poświęcone innym krajom komunistycznym: Rumunii, Węgrom, Czechosłowacji oraz Łotewskiej SRR.
Książka przedstawia zagadnienia z zakresu historii społecznej okresu II wojny światowej. Z powodu złożoności sytuacji narodowościowej i politycznej wojna dotknęła ludność Śląską w sposób szczególny. Miliony osób stąd uciekło bądź zostało wypędzonych, miliony przybyło - wielokrotnie wbrew własnej woli. Tym zmianom demograficznym jest poświęcona niniejsza praca.
Tom składa się z dwóch części. Pierwsza zawiera artykuły pracowników naukowych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, katowickiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej oraz Uniwersytetu Opolskiego. Na podstawie materiałów wspomnieniowych i prywatnej korespondencji zostały opisane m.in. wojenne i powojenne doświadczenia Górnoślązaków wcielonych do Wehrmachtu, losy członków przedwojennej mniejszości polskiej oraz rodzin przesiedlonych na Górny Śląsk ze wschodnich województw II Rzeczypospolitej. Omówiono także kwestię dezintegracji rodzin górnośląskich w rezultacie deportacji do Związku Sowieckiego w 1945 r.
Na część drugą składają się prace studentów historii Uniwersytetu Opolskiego, oparte na zebranych przez nich relacjach ich krewnych.
Przedstawiają one życie codzienne i losy ich własnych rodzin, eksponując troski i zmagania ludzi, którzy stali się ofiarami wojny i przesiedleń.
Dotyczy to zarówno autochtonicznych Ślązaków, osób z różnych stron Polski, które po wojnie zdecydowały się przenieść na Śląsk, jak i rodzin wysiedlonych z Kresów Wschodnich.
Przez cały okres istnienia Służby Bezpieczeństwa istotnym czynnikiem w pracy operacyjnej jej funkcjonariuszy były działania prowadzone w oparciu o tzw. ewidencję operacyjną. Była ona bowiem pierwszym źródłem wiedzy o sprawie lub osobie i stanowiła niejako podstawę pracy pozwalającą na wykonywanie dalszych czynności służbowych. Samo prześledzenie historii sprawy w środkach ewidencyjnych może przybliżyć – oczywiście w wielkim uproszczeniu – zasady jej obiegu, sposoby prowadzenia dokumentacji, jak również rolę poszczególnych dokumentów w działaniach operacyjnych. Trzeba też pamiętać, że powstanie ewidencji i materiałów operacyjnych związane było z pełnym udokumentowaniem czynności i przedsięwzięć podejmowanych przez SB.
Zasady funkcjonowania ewidencji operacyjnej Służby Bezpieczeństwa (s. 77–99)
Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce powstał w 1943 r. w Nowym Jorku z inicjatywy wybitnych Amerykanów polskiego pochodzenia i emigrantów wojennych z Polski. W tym roku przypada 70. rocznica powołania do życia obecnie jednej z największych polskich instytucji poza granicami Rzeczypospolitej. Na jej zasoby archiwalne składają się kolekcje dokumentów, fotografie, zbiór kartograficzny, biblioteka, materiały audiowizualne i kolekcja muzealna oraz galeria polskich obrazów. Najbardziej znane są zbiory dokumentów pisanych i drukowanych. Najcenniejszą część stanowią materiały Instytutu Józefa Piłsudskiego w Warszawie oraz Wojskowego Biura Historycznego, uratowane z płonącej Warszawy we wrześniu 1939 r. Zbiory te stanowią 20 proc. zasobu, reszta to materiały instytucji polonijnych i wybitnych polskich dyplomatów, wojskowych, działaczy polonijnych. Najmniej znaną częścią archiwum Instytutu są kolekcje fotografii i materiałów audiowizualnych – warto więc omówić je szerzej.
Zbiory multimedialne Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce i ich digitalizacja (s. 317–326)
Nawet po dwudziestu latach demokracji wielu jest zdania, że archiwa w Republice Południowej Afryki to instytucje, do których zwykli obywatele mają trudny dostęp. Często postrzegane są jako ciała obce, odizolowane od społeczeństwa. W Afryce Południowej kwestia dostępu do zasobów archiwalnych była zawsze dosyć złożona z racji uwarunkowań politycznych. W okresie apartheidu archiwa podlegały pełnej kontroli władz, podporządkowujących ich funkcjonowanie swoim własnym potrzebom. Instytucje rządowe odnotowywały każdą działalność obywateli, klasyfikując ich według ras, zatrudnienia, kultury, stowarzyszeń, ruchów społecznych, a nawet sportu. Wszystkie te dziedziny życia społecznego były monitorowane przez tajną policję i inne wywiadowcze organy państwowe.
Dwadzieścia lat demokracji. Dostęp do archiwów w Republice Południowej Afryki (s. 341–356)
Książka opisuje okres karnawału „Solidarności” w jednym z największych przedsiębiorstw w PRL – Hucie im. Lenina. Przedsiębiorstwo oraz dzielnica, która wokół niego powstała, w zamyśle komunistów miały być wzorem socjalistycznego państwa. Jednak szybko mieszkańcy Nowej Huty przeciwstawili się władzy, stając w obronie krzyża i domagając się budowy kościoła. Wielkie wsparcie uzyskali ze strony Karola Wojtyły, który jako papież nawiązał do walki o krzyż w Nowej Hucie: „Nie można oddzielić krzyża od ludzkiej pracy. Nie można oddzielić Chrystusa od ludzkiej pracy. To właśnie potwierdziło się tutaj w Nowej Hucie”.
Andrzej Malik opisuje przebieg protestów w Kombinacie HiL w Sierpniu ’80 i proces budowy nowego związku zawodowego. Przedstawia działalność solidarnościowej struktury – Komisji Robotniczej Hutników (w okresie wrzesień 1980 – marzec 1981 Komitetu Robotniczego Hutników) do momentu pacyfikacji strajku, który wybuchł w kombinacie po wprowadzeniu stanu wojennego w grudniu 1981 r.
Książka nagrodzona w konkursie im. Władysława Pobóg-Malinowskiego na Najlepszy Debiut Historyczny Roku
Seria „Dziennikarze – Twórcy – Naukowcy” podejmuje niezwykle interesujący temat funkcjonowania wymienionych środowisk w systemie totalitarnym.
W ostatnich latach nastąpił dynamiczny rozwój badań naukowych nad prasą drugoobiegową. Dzięki temu zmitologizowany obraz podziemnego rynku wydawniczego jest zastępowany coraz rzetelniejszymi opisami tego zjawiska. Bezimienni do tej pory autorzy, redaktorzy, drukarze i kolporterzy odzyskali swoją twarz i tożsamość. Ich odwaga i wiara w siłę słowa drukowanego sprawiały, że opór społeczny nie zgasł, a komunistyczne władze nie stłumiły wolnościowych dążeń Polaków.
Centralny Obóz Pracy w Jaworznie jest dla Ukraińców w Polsce tragicznym symbolem pierwszego powojennego okresu. To właśnie tam w kwietniu 1947 roku – równocześnie z rozpoczęciem akcji „Wisła” – utworzono tzw. podobóz ukraiński, w którym w następnych miesiącach osadzono niemal 4 tys. osób. W wyniku panujących warunków oraz stosowanych w czasie przesłuchań tortur 162 z nich zmarły.
Wśród uwięzionych w „ukraińskim podobozie” było także 27 duchownych (22 greckokatolickich i 5 prawosławnych). Ich losom poświęcona jest niniejsza publikacja.
Ten produkt jest zapowiedzią. Realizacja Twojego zamówienia ulegnie przez to wydłużeniu do czasu premiery tej pozycji. Czy chcesz dodać ten produkt do koszyka?
