Recenzja wydawnicza pracy dra Adama Janasa „Pytanie o wychowanie”   Rozprawa „Pytanie o wychowanie” dra Adama Janasa jest autorskim, filozoficznym projektem, dotyczącym istoty wychowania. Autor umieszcza swoje rozważania w perspektywie wyznaczanej przez napięcie między transcendencją a immanencją, rzetelnie zarysowaną już na wstępie pracy. Najogólniej ujmując, rozprawa ta stanowi oryginalny i myślowo ożywczy projekt intelektualny, który, jak wynika z tekstu, ma być jednocześnie autorskim wyrazem myślenia o wychowaniu, osadzonym w doświadczeniach Autora. Podkreślam ten rys „autentyczności”, gdyż nie jest on oczywisty w rozprawach pedagogicznych, zwłaszcza pisanych dla celów promocji doktorskiej. Bez wątpienia Adam Janas zdołał ukazać swój niepowtarzalny sposób rozumienia wychowania i swoje podejście do sformułowania pytania o wychowanie, a następnie do trybu udzielenia na to pytanie odpowiedzi. Już na wstępie recenzji zaznaczam, że projekt Adama Janasa jest bardzo interesujący i dzięki licznym wątpliwościom, pytaniom, a nawet sprzeciwowi, jaki wywołuje u odbiorcy, a przynajmniej może wywołać, zasługuje na uwagę i rzetelną lekturę. W moje opinii jest to wartościowe i rzadko spotykane świadectwo refleksji pedagogicznej, osadzonej w lekturach filozoficznych i prowadzonej w odpowiedzialny i rzetelny sposób. W recenzji zwrócę uwagę na kilka warstw interpretacyjnych tekstu, wskażę również na jego mocne i nieco mniej mocne strony.   Jasność i precyzja w przestawieniu i dążeniu do osiągnięcia celu rozprawy   Pod względem przekazu merytorycznego Autor bardzo wyraźnie deklaruje swoje zamiary i myślowy pomysł na całość swojej wypowiedzi: „...celem książki będzie próba rozważenia wychowania jako doświadczenia etyczno–poznawczego otwierającego człowieka poza niego samego, ku temu, co go ontologicznie przekracza i pozwala mu stawać się tym, kim może i być powinien. Cel ten — jako idea kierunkowa dla podjętego ruchu myśli pedagogicznej — prowadzi poprzez doświadczenie otwarcia myślenia pojęciowego poza nie samo, ku niewysłowionemu wymiarowi ludzkiego istnienia, w obliczu którego człowiek może rozpoznawać oraz starać się osiągać właściwą sobie doskonałość” (s. 15-16). Próba bez wątpienia się powiodła, moim zdaniem, a co więcej nie skończyło się na niej. Autor bardzo wyraźnie stara się w sposób wartościujący i stanowczy przedstawić swój punkt widzenia, swoje podejście do sprawy wychowania, a właściwie szerzej – do tego, jak patrzy na świat i jak go rozumie. To dobrze. Mówiąc za Nietzschem, gorsze byłoby „mrużenie oczu” i nijakość. Autor nie obawia się o odbiór swojej wyrazistości, choć czasami wybory w sprawach najważniejszych, jak sam zauważa, wymagają pokory, a nawet milczenia. Autor nie waha się formułować ostrych i unikających kompromisu ocen i klasyfikacji, jednocześnie jednak zachowując właściwą rozprawie naukowej kulturę, takt i szacunek dla innych. Pewnie lepiej byłoby powiedzieć wprost, że celem tej rozprawy jest ukazanie czy rozjaśnienie fenomenu wychowania jako doświadczenia etyczno-poznawczego..., a nie tylko próba. Określenie „próba” odzwierciedla skromność Autora, ale akurat w tym wypadku precyzja nie zaszkodziłaby. Tak, czy inaczej, określenie celu jest wyraźne i nie można mieć wątpliwości, czy Autor wie, ku czemu zmierza. A to właśnie liczy się tu najbardziej. Jednocześnie wywód jest prowadzony w taki sposób, że czytelnik z łatwością może dostrzec, że sformułowana we wstępie deklaracja ”ruchu myśli pedagogicznej” (s. 15) rzeczywiście znajduje pokrycie w prowadzonych w tej pracy rozważaniach. Należy podkreślić, że ten ruch myśli, tak sprawnie zakomunikowany przez Autora, jest niezwykle cenną cechą całego wywodu.   Wartość merytoryczna rozprawy   Największą zaletą „Pytania o wychowanie” jest przemyślane i pełne samodzielnej refleksji ukazanie najbardziej wrażliwych, z punktu widzenia Autora, miejsc w pedagogice i filozofii, stanowiących o wyjątkowości wychowania jako ludzkiego doświadczenia. Autor ze swobodą porusza się zarówno w obszarze myśli pedagogicznej, jak i w tradycji filozoficznej, którą przyjmuje jako najważniejsze dla swoich badań pole poznawcze. I nie są to powierzchowne przywołania filozofów, lecz głębokie myślowo odwołania, które wyraźnie ukierunkowują wywód w całej rozprawie. Rzecz jasna, można się z Autorem w wielu miejscach nie zgadzać, a nawet odczuwać rozczarowanie. Sam mam wątpliwości, na przykład, czy uogólnione i w moim odczuciu mało finezyjne ujęcie tradycji hermeneutycznej, w tym odwoływanie się w tym samym trybie myślowym do klasyków i wybitnych myślicieli hermeneutyki filozoficznej (Gadamer), jak i do raczej drugorzędnych i wtórnych wobec tych pierwszych komentatorów (Sawicki) jest w tym rodzaju narracji, jaką przyjął Autor stosowne. Jednak niezależnie od różnych wyborów metodologicznych Autora, należy uznać jego umiejętność poruszania zagadnień w sposób prowokujący do myślenia, a zatem twórczy. Takich miejsc mojej niezgody z tym, jak sprawy ujmuje Autor znajduję znacznie więcej, ale to w moim przekonaniu świadczy o wartości tej rozprawy, ona naprawdę zaprasza do myślenia. Czasami w rozprawie brakuje pogłębienia niektórych tez czy myśli. Takim przykładem może być fragment: „Współczesna pedagogika jest nauką teoretyczno– praktyczną i społecznie użyteczną, ze względu na wytwarzaną przezeń wiedzę o wychowaniu, przystającą do zmieniających się warunków i nastrojów społecznych” (s. 13). Autor, mimo iż w kilku miejscach odwołuje się do książki A. Folkierskiej „Pytanie o pedagogikę” nie problematyzuje, nawet nie sygnalizuje, jeśli się nie mylę, zagadnienia naukowości pedagogiki. Rzecz nie w tym, aby na nowo roztrząsać zagadnienia, które już dawno temu były podnoszone, ale w tym, aby ukazać, że status naukowy jest jedną z istotniejszych trudności współczesnej pedagogiki, która może być pomocna w wyjaśnieniu zaniku zainteresowania całościowym spojrzeniem, tj. takim, które nie ucieka od filozoficznie, a nie ideologicznie rozumianej transcendencji. To nie jest zarzut w stosunku do rozprawy, jedynie pokazanie, że każdy jest narażony na działanie przedsądów, niezależnie od tego, jak bardzo deklaruje swoje oddanie myśleniu i dążeniu do doskonałości. Takich polemik można na podstawie lektury „Pytania o wychowanie” podjąć naprawdę wiele. To prawdziwa zaleta tej pracy. I jeszcze co do samego tytułu rozprawy i odniesienia do klasycznej już rozprawy A. Folkierskiej „Pytanie o pedagogikę”, w moim przekonaniu Autor bardzo stosownie odwołał się do klasycznej już książki A. Folkierskiej, zwłaszcza formułując tytuł swojej pracy niejako w nawiązaniu do książki założycielki zakładu „Filozoficznych Podstaw Pedagogiki” na Uniwersytecie Warszawskim. Traktuję to nawiązanie sformułowaniem tytułu jako ukłon Autora w stronę tak ważnej dla filozofii wychowania na Uniwersytecie Warszawskim postaci.   Warstwa formalna i językowa   Rozprawa jest nie tylko poruszająca intelektualnie, ale co nie mniej ważne, jest świetnym przykładem na to, jak wielkie znaczenie ma język, w którym wyrażamy swoje myśli. Polszczyzna Autora zasługuje na wyróżnienie. Bardzo troszczy się o poprawność i płynność wypowiedzi. Dzięki temu pracę czyta się bardzo przyjemnie. Czytelnik może skupić się na przekazie merytorycznym, gdyż Autor zadbał o precyzję i ścisłość wypowiedzi. W tekście natrafiłem na nieliczne niedoskonałości językowe, chyba wyłącznie interpunkcyjne. W warstwie językowej zachęcam Autora do dalszej pracy nad warsztatem, zawsze może być lepiej. To jest zresztą cechą immanentną warsztatu badacza humanistycznego. Myślę przede wszystkim o możliwie rzadkim odwoływaniu się do terminologii, która bywa, że zamiast nieść ze sobą myśl, być dla niej wehikułem, jest raczej dodatkowym szyfrem. Warto unikać stylistyki nadmiernie „naukowej”, ale także metaforyki, kiedy nie jest ona zbieżna ze stylistyką całej narracji i nie wpływa w decydujący sposób na myślowy przekaz. Znów, to nie jest zarzut, raczej uwrażliwienie podyktowane moim przekonaniem, że praca ta z łatwością wpisuje się w prawdziwie filozoficzną literaturę o edukacji i nie ma potrzeby udowadniania tego nadmierną terminologią filozoficzną.   Dobór literatury i obszaru problemowego   Praca bardzo dobrze wpisuje się zarówno w polską tradycję uprawiania filozofii wychowania, jak również we współczesną, pedagogiczną recepcję dzieł filozoficznych w Polsce. Autor bardzo dobrze dobrał myślicieli, których dzieła postanowił uczynić podstawą swoich badań. Jak już zaznaczyłem wcześniej, czasami może tylko warto zniuansować tę literaturę i nie traktować w ten sam sposób klasyków i dzieł źródłowych, co autorów literatury wtórnej i prac mających charakter raczej komentarzy. Jednak to, do czego szczególnie chciałbym zachęcić na przyszłość Autora, to uwzględnienie dorobku międzynarodowego w zakresie filozoficznej refleksji nad wychowaniem. Niestety tego przenikania się recepcji polskiej i międzynarodowej w tej pracy nie ma, a szkoda, gdyż współczesna myśl pedagogiczna bardzo intensywnie rozwija się i „Pytanie o wychowanie” mogłoby się świetnie wpisywać w międzynarodową debatę filozofów edukacji. Zachęcam więc do podjęcia dyskusji ze współczesnymi badaczami, uprawiającymi pedagogikę w sposób filozoficzny.   Ogólna ocena rozprawy   Przedstawiona mi do zrecenzowania rozprawa jest bardzo interesującym i inspirującym przedstawieniem autorskiego spojrzenia na zagadnienie wychowania. Rozważania Autora wpisują się i to bardzo dobrze w dotychczasową literaturę pedagogiczną i filozoficzną, wnosząc w nią powiew świeżości, związany z indywidualnym i autentycznym odczytaniem wybranych dzieł. Praca jest kompletna w sensie przekazu merytorycznego, zawiera sprawnie przeprowadzony wywód, pozwala czytelnikowi na zapoznanie się z najważniejszymi zagadnieniami pedagogiki. Język jest poprawny i precyzyjny. Całość, w tej formie, jaką otrzymałem, zasługuje na publikację, która może być skierowana zarówno do badaczy edukacji, jak i do osób studiujących kierunki pedagogiczne i nauczycielskie.   Warszawa, 30 kwietnia 2025