Niniejszy tom stanowi kontynuację rozważań podjętych w wydanej w 2012 roku pracy Lancetem, a nie maczugą. Cenzura wobec literatury i jej twórców w latach 1945-1965.
W tytule książki wykorzystano fragment usuniętego przez cenzurę podpisu pod rysunkiem satyrycznym. Jest on dowodem ważkości i żywotności problemu, z którym cenzura borykała się od swoich początków, narastającego wraz z komplikowaniem się systemu komunikacji literackiej w Polsce aż po kulminację w okresie późnego PRL-u, to znaczy z niemożnością objęcia kontrolą prewencyjną wszystkich niezwerbalizowanych wprost treści, skojarzeń i aluzji, metafor i znaczących przemilczeń. Cytat wydaje się trafną metaforą dla próby skrótowego opisu obowiązującej wówczas relacji cenzura – literatura, polegającej w dużym stopniu na dekodowaniu treści krążących w przestrzeni „pomiędzy”.
Co się dzieje, kiedy otwieramy archiwa? Co się z nich wyłania, a co zostaje w nich schowane przed publicznym spojrzeniem i skazane na nieobecność? Książka Jacques’a Derridy rozpoczyna się od tych właśnie pytań. Archiwum jest w niej figurą, wokół której autor buduje konstelację kluczowych problemów nowoczesności: o mechanizmach zapomnienia, władzy nad tym, co minione i regułach rządzących dystrybucją śladów przeszłości, poznawczym statusie dokumentów oraz procesie ich tworzenia. Rozważania o praktykach mnemotechnicznych, czy o fikcjonalności pamięci mimowolnej, zostają jednak wpisane w znacznie szerszy kontekst psychoanalizy i judaistycznej refleksji religijnej. Derrida wiąże analizy poświęcone relacji między symptomem, powrotem wypartego a pamięcią opartą na językowych, obrazowych czy mentalnych „protezach” z własnym i konkretnym egzystencjalnym doświadczeniem bycia filozofem i bycia Żydem, który problematyzuje stosunek do własnej tradycji. Toteż trawiąca współczesność „gorączka archiwum” jest zarówno chorobą, której objawem jest wola panowania nad przeszłością, chęć zapisania wszystkiego w pamięciowym skryptorium, jak i szansą nowego życia dla tego, co jednostkowe. Derrida pisze o pojedynczym życiu jako o czymś osobliwym, co pozostaje „bezimienne, po czym nie pozostaje nawet popiół”, co ustanawia zasadniczy cel refleksji nad archiwum – myślenie o przyszłości jako tym, co w nieoczekiwanej formie dopiero ma nadejść.
Jacques Derrida (1930-2004), jeden z najważniejszych filozofów drugiej połowy XX wieku. Twórca dekonstrukcji, praktyki krytycznej polegającej na skrupulatnej analizie tekstów i systemów pojęciowych. Jego myśl obejmuje niezwykle szeroką problematykę: od ścisłych rozważań filozoficznych, przez lingwistykę i psychoanalizę, po refleksję nad sztuką i teorię społeczną.
Po tamtej stronie: świadectwo, afekt, wyobraźnia wprowadza nas w epicentrum współczesnych dyskusji o pamięci, wspólnocie, języku oraz etycznym statusie humanistyki. Zarazem jest to wyjątkowa na gruncie polskiej literatury przedmiotu praca o Zagładzie, ukazująca zarówno wyzwania, przed jakimi stanęła myśl humanistyczna, jak i nowe obszary wrażliwości poznawczej, w tym postulat aksjologii wyobraźni, określonej relacyjnie jako jeden z wyznaczników współ-pamięci. Ściśle splatające się ze sobą obszary tematyczne (między innymi: płeć kulturowa w kontekście Zagłady Żydów, aporie przekładu językowego w kontekście historii traumatycznej, zjawisko tortur w odniesieniu do metafizycznej definicji języka i postulatów praw człowieka, czy wreszcie nie-pamięć o ludobójstwie Indian jako symptom politycznie uwarunkowanego epistemicznego wykluczenia) sproblematyzowane zostały w sposób łączący szeroką filozoficzno-naukową erudycję z wrażliwością etyczną, która przekracza granice neutralnego akademickiego dyskursu i prowokuje szczególny rodzaj intelektualnego i emocjonalnego zaangażowania. Książka stanowi również świadectwo poznawczej i ontologicznej kondycji „pomiędzy” – jak stwierdza Autorka, która opuściła Polskę w 1989, przekroczywszy Atlantyk, jest się zawsze po niewłaściwej stronie. To wykraczające poza ramy kulturowego wykorzenienia poczucie wyobcowania ma swą tożsamościową cenę, ale też stwarza unikalną perspektywę, która pozwala zdiagnozować dotykające „obie strony” poznawcze niedowidzenie i uczynić jego etyczne konsekwencje przedmiotem refleksji. (Dorota Wolska, Instytut Kulturoznawstwa, Uniwersytet Wrocławski)
Dawno, dawno temu, w 1981 roku, odbyła się debata pomiędzy Jacques’em Derridą, mistrzem dekonstrukcji, a Hansem Georgem Gadamerem, obrońcą hermeneutyki. Jeden z nich twierdził, że wszelka komunikacja, a właściwie wszelki tekst, jest nie-porozumieniem, drugi – że zawsze buduje mosty między ludźmi. To napięcie określa książkę Dawida Matuszka "Imiona ojców. Możliwość psychoanalizy w badaniach literackich". Jest ona wytężoną medytacją nad tym, do jakiego stopnia, zastosowana jako teoria literatury, psychoanaliza – szczególnie ta Lacanowska - zdradza swoje buntownicze powołanie, ale też, czy krytyka literacka może obyć się bez psychoanalitycznych praktyk, wreszcie, czy nie utożsamiają się one w jakiejś transgresji, wyjściu poza obszar teorii w czyste językowe akty. Sama ta medytacja jest oczywiście wpisana w główny temat pracy – relację podmiotu z figurą ojca i z ojcowskim prawem. W tle jednak stale przewija się pytanie o status tekstu, o jego relację z ludzkim światem. Ukrytym kluczem jest jouissance. Książka Dawida Matuszka jest ważnym wkładem w refleksję nad miejscem, które psychoanaliza może zająć we współczesnej krytyce literatury, ale też jest rozpatrzeniem jej miejsca we współczesnej kulturze, we współczesnym świecie języka. Jednocześnie jest próbą odniesienia się do ojcowskich – i męskich – figur polskiej literatury, otwierającą, mam nadzieję, dalszą eksplorację tego obszaru. (z recenzji wydawniczej dra hab. Andrzeja Ledera)
Dawid Matuszek - doktor nauk humanistycznych, pracuje w Zakładzie Poetyki Historycznej i Sztuki Interpretacji na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Teoretyk lektury, zajmuje się psychoanalizą literatury i literaturoznawstwa, a także męskością w kulturze polskiej. Redaktor monografii "Polityczność psychoanalizy. Freud – Lacan – Žižek". Miłośnik Lacana, polityki i gier wideo.
Wojciech Śmieja wpisuje się swoją książką mocno w nurt badań nad – rozumianą tu jako fantazmat, mit, fikcja – męskością w jej relacji z kulturą dominującą. Oczywiście, fikcjonalność nie osłabia ani symbolicznego potencjału, ani materialnego oddziaływania, w tym możliwości zadawania ran. Nieprzerobiona historyczna trauma, a nade wszystko zdolność do autoodtwarzania się fikcji podtrzymują przy życiu narrację hegemonicznej męskości. Rezerwuarem – a może i kliniką – tego „wiecznego Grunwaldu” jest literatura. "Hegemonia i trauma" może być umieszczona w przynajmniej trzech porządkach lekturowych: jako rozwinięcie prowadzonych dotychczas dość skąpo 'man studies': jako kolejna rewindykacja kanonu literatury polskiej XX wieku; jako przyczynek do dyskusji na temat gwałtownej restytucji kategorii polskości w polityce i kulturze ostatnich lat. Każdy z tych sposobów czytania przyniesie czytającym pożytki i przyjemności. (z recenzji wydawniczej prof. Ingi Iwasiów)
Wojciech Śmieja – ur. 1977, badacz literatury związany z Uniwersytetem Śląskim, dr hab., autor "Literatury, której nie ma". "Szkiców o 'literaturze homoseksualnej'" (2010), "Homoseksualności i nowoczesności". "Szkiców o teorii, historii i literaturze" (2015), a także wielu artykułów, szkiców, esejów w „Pamiętniku Literackim”, „Tekstach Drugich”, „Śląskich Studiach Polonistycznych” i in. Miłośnik reportażu i fotografii – swoje (foto)reportaże publikował m.in. w „Polityce”, „Gazecie Wyborczej”, „Kontynentach”, w 2012 ukazał się zbiór "Gorsze światy. Migawki z Europy Środkowo-Wschodniej".
Autorka przypomniała wiele biografii i kobiecych doświadczeń kompletnie dziś zapomnianych – a na pewno kompletnie nieobecnych w polskich badaniach nad ruchem emancypacyjnym i modernizmem. Ujawnienie i zanalizowanie tego kontekstu uważam za największą zaletę tej książki, w której rzeczywiście udało się pokazać cechy specyficzne środkowoeuropejskich ruchów i dyskursów emancypacyjnych. – prof. Ewa Paczoska
URSZULA GÓRSKA – doktor nauk humanistycznych, pracę doktorską "W poszukiwaniu tożsamości Europy Środkowej. Przypadek bohatera galicyjskiego" obroniła w 2010 roku na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Spędziła sześć miesięcy na Uniwersytecie Karla Eberharda w Tybindze, publikowała w książkach zbiorowych oraz w czasopismach naukowych, takich jak „Dzieje Najnowsze”, „Przegląd Filozoficzno-Literacki”, „Przegląd Humanistyczny”, „Tekstualia” czy „Literacje”
Teoria intencjonalności wpisuje się w tradycję postawionego przez Kartezjusza problemu pomostu między niematerialnym światem myśli i materią, między duszą i ciałem, między myśleniem i rozciągłością. We współczesnej filozofii umysłu zagadnienie to funkcjonuje jako problem ciała i umysłu. Pytanie brzmi: jak to możliwe, że stany mentalne mogą odnosić się do świata zewnętrznego, a nawet wywołują skutki w świecie materialnym i, vice versa, w jaki sposób zjawiska fizyczne oddziałują na procesy mentalne? John Searle należy do gwiazd pierwszej wielkości światowej filozofii. Zasłynął przede wszystkim jak twórca teorii aktów mowy. Mniej znane są jego filozoficzne dociekania na temat intencjonalności, które posłużyły za temat niniejszej książki.
Książka Marii Kobielskiej jest opracowaniem pogłębionym teoretycznie i dotyczącym spraw o pierwszoplanowym znaczeniu społecznym, przekonującą próbą zastosowania narzędzi krytycznej analizy kulturowej do badania transformacji mnemotopiki, która składa się na pejzaż pamięci zbiorowej.
z recenzji prof. UJ dra hab. Tomasza Majewskiego
Rozprawa Marii Kobielskiej jest jedną z najciekawszych prac o polskiej pamięci kulturowej, jakie zdarzyło mi się czytać. Jest to tekst wybitny pod względem teoretycznym, przenikliwy w warstwie analitycznej i świetny literacko.
z recenzji prof. dr hab. Joanny Tokarskiej-Bakir
Temat podjęty przez Marię Kobielską ma walor społeczno-kulturowej aktualności. Wybór tematu jest gestem tym bardziej istotnym, że wpisuje przedstawiane rozważania w toczącą się obecnie dyskusję na temat przydatności humanistyki i praktycznej wartości badań humanistycznych.
z recenzji dra hab. Jana Sowy
Wyprawę kina „w stronę wirtualności” - w stronę nowych sposobów jego tworzenia, rozumienia i egzystencji w czasach przemian technologii medialnych - śledzić będziemy przede wszystkim przez pryzmat wybranych praktyk artystycznych trojga twórców: Petera Greenawaya (wielokrotnie powtarzającego tezę o „śmierci” tradycyjnego kina i o narodzinach nowego sposobów obrazowania), Lynn Hershman Leeson (amerykańskiej artystki „kina rozszerzonego”) i Mike’a Figgisa, który w swoich autotematycznych filmach snuł refleksję o różnych rodzajach obrazów filmowych i o kinie epoki cyfrowej.
Dyskusję nad kinem wprowadzimy także na szersze obszary refleksji kulturowej. Pytania o „wirtualizację” kultury wymagać będą próby zdefiniowania pojęcia „wirtualności”, prześledzenia jego wędrówki przez różne poziomy kulturowych dyskursów i odniesienia go do analizowanych prac. "W stronę wirtualności..." to książka o kinie (o jego twórcach, dziełach i bohaterach) zanurzonym w technologicznych, filozoficznych, naukowych i, najszerzej, kulturowych przemianach współczesności.
Praca ta ma dwa ściśle ze sobą związane cele. Po pierwsze, wbrew interpretacjom sprowadzającym myśl Benjamina do koncepcji Gershoma Scholema, Theodora Adorno czy Bertolta Brechta, próbuje dotrzeć do autora stawiającego opór takim odczytaniem. Porzucenie kanonicznych interpretacji daje nie tylko szansę na lepsze zrozumienie tej filozofii, ale przede wszystkim umożliwia odkrycie pisarza radykalnie przeformułowującego utarte sposoby myślenia o polityce i historii. Wynika z tego drugi cel. Przeczytany na nowo Benjamin staje się przewodnikiem w walce o zatrzymanie historii. Zadanie to polega na krytyce takiej historiografii, która utrzymuje bezalternatywną wizję zarówno aktualnego świata, jak i jego przeszłości. Należy zatem tworzyć inną, mniejszościową historiografię, w której ciemiężone i ciemiężeni, zamiast stanowić anonimowy element uprzednio przygotowanych konstrukcji, zyskują konkretne oblicza. Przesunięta w ten sposób perspektywa daje nie tylko lepszy ogląd przeszłości, ale przede wszystkim – odzyskując wyparte ze społecznej pamięci rewolucję i oddolne tradycje – służy odbudowaniu podmiotowości klas, które uciskane są dzisiaj.
Krytyczne wydanie „Pism zebranych” Stefana Żeromskiego pod redakcją Zbigniewa Golińskiego zaczęło ukazywać się w roku 1981 nakładem SW "Czytelnik". Edycja została zaplanowana na 39 tomów podzielonych na sześć serii: trzy serie utworów literackich (nowele, powieści, dramaty – łącznie 23 tomy), serię utworów publicystycznych (3 tomy), dzienniki (7 tomów) oraz listy (6 tomów). W latach 1981-1996 ukazało się kilkanaście tomów „Pism”; w latach późniejszych – w wyniku najpierw przemian na rynku wydawniczo-księgarskim, a następnie choroby i wreszcie śmierci profesora Golińskiego (w roku 2008) – tempo prac zostało spowolnione i w końcu ustało. Z planowanych 39 tomów dotychczas ukazało się 21 tomów: 15 tomów utworów literackich i 6 tomów listów.
Obecnie Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach zdecydował się – we współpracy z Wydawnictwem Instytutu Badań Literackich PAN – wznowić edycję „Pism zebranych”, rozpoczynając ją od opublikowania ośmiu niewydanych dotąd tomów utworów literackich, przygotowywanych jeszcze za życia profesora Golińskiego i pod jego kierunkiem. W planach jest również wydanie dwóch tomów publicystyki Żeromskiego.
Michael Rothberg - profesor na Wydziale Anglistyki University of Illinois w Urbana-Champaign, gdzie kieruje Holocaust, Genocide, and Memory Studies Initiative. Publikował w takich pismach, jak m.in. „American Literary History”, „Critical Inquiry”, „Cultural Critique”, „History and Memory”, a także „History and Theory”, „New German Critique” i „PMLA” oraz w licznych pracach zbiorowych. Jest autorem dwóch książek "Traumatic Realism: The Demands of Holocaust Representation" (2000) oraz "Multidirectional Memory: Remembering the Holocaust in the Age of Decolonization" (2009). Obecnie prowadzi badania nad współzależnościami między migracją a konfrontacją z narodowym socjalizmem i Zagładą we współczesnych Niemczech.
Jest to pierwsza książka, która w sposób adekwatny podejmuje kwestię polityki pamięci w perspektywie ponadnarodowej i transdyscyplinarnej. Dokonując odczytań tekstów teoretycznych i literackich przeważnie z lat 50. i 60. XX wieku, autor konfrontuje doświadczenie i pamięć Zagłady z doświadczeniem i pamięcią dekolonizacji, stawiając zasadne pytanie o rozdzielającą te dwa dyskursy dziś granicę. Jego argumentacja jest przekonująca, a analizy subtelne. Rothberg wytycza nowy kierunek w studiach nad pamięcią, badaniach społecznych, literackich i kulturowych. To lektura robiąca ogromne wrażenie!
Andreas Huyssen, Uniwersytet Columbia, Nowy Jork
Książka Tomasza Łysaka - filmy dokumentalne o Zagładzie jest bardzo ważnym uzupełnieniem w obszarze polskiej humanistyki. Ta praca zestawia filmy szeroko komentowane przez międzynarodową krytykę z tymi, które zostały zapomniane wkrótce po premierze lub funkcjonują jedynie w obiegu edukacyjnym. W ten sposób autor poszerza naszą wiedzę o filmie dokumentalnym w relacji do Holokaustu, ale nie koniec na tym. Cennym gestem jest to, co następuje dalej: Tomasz Łysak przemeblowuje obszar, na który wkracza. W świadomości odbiorcy pojawia się wiele nowych tytułów, osłabione zostają dotychczasowe dominanty, nasza uwaga zostaje rozłożona bardziej równomiernie. Najogólniej rzecz ujmując, książka ta jest mocnym i – mam nadzieję – skutecznym wystąpieniem przeciwko marginalizacji filmu dokumentalnego w dyskusjach o Zagładzie. Porządkuje wiedzę na temat zjawiska dokumentu zagładowego, proponując jednocześnie nowe odczytania i szeroką kontekstualizację problemu.
Z recenzji Romy Sendyki
Odbiór zróżnicowanych zjawisk z kręgu popkultury staje się kłusownictwem, jakie czytelnik uprawia w ramach dzieła. W kulturze popularnej śledzić więc można chętnie wykorzystywane metafory i modele budowania świata, rekonstruować społeczny wydźwięk przeżywania i nadawania sensu minionym lub aktualnym wydarzeniom, faktom historycznym i komentarzom do nich (o tym ostatnim przekonuje kariera kryminału retro). Zgromadzone w tomie artykuły ukazują problem wpływu poszczególnych sfer kultury na siebie, infekowania, ale także ożywiania ich przez elementy pop. (ze wstępu)
Artykuły budujące książkę tematycznie związane są zatem z dwoma hasłami: „Orwell i recepcja jego powieści” oraz „schyłek PRL-u”, czyli to wszystko, co działo się w życiu społecznym i kulturalnym drugiej połowy lat 80. Wymienić można kilka najważniejszych kwestii, które się z tym czasem kojarzą: 1984 to pierwszy pełny rok po zniesieniu stanu wojennego, latem rząd ogłasza amnestię członków KOR-u, jesienią dochodzi do porwania i zabójstwa księdza Jerzego Popiełuszki, przeprowadza się – bojkotowane przez podziem¬ną Solidarność – wybory do Rad Narodowych, pogłębia się kryzys gospodarczy, działa cenzura (choć jej poczynania reguluje znacznie łagodniejsza nowa ustawa z 1981 roku). Jeśli chodzi o kulturę, lata po stanie wojennym, a poprzedzające upadek komunizmu mają w potocznym mniemaniu opinię jałowych, a nawet – martwych. Tym ciekawsza będzie owego poglądu weryfikacja. W 1984 roku wydana została najlepsza polska powieść lat 80. Kamień na kamieniu Wiesława Myśliwskiego, odbyła się najlepsza, w zgodnej opinii krytyków, edycja Festiwalu Rockowego w Jarocinie. 1984 to także rok Jana Kochanowskiego, związany z czterechsetleciem jego śmierci, uhonorowany „sejmową” edycją Dzieł wszystkich poety. Pojawiają się w nowych odsłonach zarzucone wcześniej bądź zabronione tematy, na przykład erotyka czy tematyka żydowska.
Trzy słowa klucze [...] kobieta, historia, literatura
– tworzą bardzo ogólną i pojemną ramę dla siedemnastu [...] zgromadzonych tu artykułów, podzielonych na cztery grupy tematyczne (części).
[...] część pierwsza wprowadza w problemy kobiecego widzenia historii i definiowania kobiecości „w jej historycznych i narodowych odmianach”, część druga skupia się na kobiecych bohaterkach utworów „odwołujących się do wydarzeń historycznych”, część trzecia poświęcona jest polskim powojennym emigrantkom, a czwarta zawiera szkice „związane z kobiecymi relacjami literackimi odnoszącymi się do ważnych momentów historycznych”. [...] Kompozycja ta – przypominająca bricolage – ma [...] niepodważalną zaletę: staje się źródłem zaskoczeń. [...] Nieoczywistość [...] sąsiedztw może dziwić, ale zarazem daje do myślenia, co jest zresztą właściwością większości rozpraw i studiów autorstwa Bożeny Karwowskiej.
– prof. dr hab. Ewa Kraskowska
Bożena Karwowska – associate professor na Wydziale Studiów Europy Środkowej, Wschodniej i Północnej University of British Columbia w Vancouver. Jej zainteresowania badawcze obejmują zagadnienia związane z czytelnikiem i recepcją literacką, teoriami feministycznymi oraz literacką reprezentacją kobiet w literaturach słowiańskich. Autorka książek: "Recepcja krytyczna Czesława Miłosza i Josifa Brodskiego w krajach anglojęzycznych" (2000), "Ciało. Seksualność. Obozy zagłady" (2009), "Druga płeć na wygnaniu. Doświadczenie migracyjne w opowieści powojennych pisarek polskich" (2013), współredagowała (z Hanną Gosk) tomy "(Nie)obecność. Pominięcia i przemilczenia w narracjach XX wieku" (2008) oraz "(Nie)przezroczystość normalności. Obraz ładu i porządku w literaturze polskiej XX i XXI wieku" (2014). Publikuje między innymi w „Tekstach Drugich”, „Canadian-Slavonic Papers”, „Przeglądzie Humanistycznym” i „Ruchu Literackim”.
Mówiąc w ogólności, młode panienki daleko prędzej dojrzewają od chłopców, umysł ich prędzej się składa, a tym samym prędzej je niektórymi naukami zatrudnić można (Jędrzej Śniadecki – O fizycznym wychowaniu dzieci)
Kobieta nic nad potrzebę uczyć się nie powinna, użyteczność jest miarą nauki kobiet. (Tomasz Dziekoński – O wychowaniu dzieci, ze szczególniejszym do płci żeńskiej zastosowaniem)
Lepiej, abyś nie umiała pisać, niż abyś nie umiała lub nie lubiła cerować. (Nina Łuszczewska do córki Jadwigi, późniejszej Deotymy)
"?[...] całe wychowanie kobiet winno mieć na względzie mężczyznę i jego potrzeby. Podobać się mężczyźnie, być dla niego pożyteczną, zyskiwać jego miłość i szacunek [...], wspomagać go swoją radą, pocieszać w smutku, słowem uczynić mu życie słodkim i przyjemnym – oto obowiązki kobiety po wszystkie czasy. [...] Cóż stoi matkom na zawadzie wychowywać swoje córki jak im się podoba? Że nie ma dla nich gimnazjów? To mi dopiero nieszczęście! Oby tylko Bóg zechciał, ażeby i dla chłopców pozamykano wszystkie". (Jean-Jacques Rousseau, Emil, czyli O wychowaniu)
Dyskont słów to książka która w pewnym sensie napisała się sama. Jeśli w tym stwierdzeniu jest przesada, to tylko niewielka. To książka o porywającej przygodzie, jaką są nowe technologie i gwałtowna zmiana technologiczna i komunikacyjna, oraz o języku nowych mediów. Zmiany są tak szybkie, że czasami można mieć obawy, czy jeszcze wiemy, o czym mówimy i czy się rozumiemy. Słownik uzupełniają szkice pisane w latach 2006-2013. Nie są one wzorem chłodnego akademickiego dystansu, gdyż dotyczą gorących spraw.
Ten produkt jest zapowiedzią. Realizacja Twojego zamówienia ulegnie przez to wydłużeniu do czasu premiery tej pozycji. Czy chcesz dodać ten produkt do koszyka?
