Mała księga, Wariacje pocztowe

Utwory Mała księga i Wariacje pocztowe należą do szczytowych osiągnięć artystycznych Kazimierza Brandysa. Oba dzieła powstały w zbliżonym czasie (1968–1971) w reakcji na antysemicką i antyinteligencką kampanię lat 1967–1968. Mała księga jest wspomnieniową opowieścią o rodzinie pisarza i o jego latach młodzieńczych, obejmującą okres od połowy XIX wieku do drugiej wojny światowej. Autor dba o detale, które przedstawia z pietyzmem, czułością i humorem, ponadto zarysowuje szerszą panoramę losów „Polaków pochodzenia niesłowiańskiego” – zasymilowanych Żydów i ich wkładu w kulturę i historię Polski. Natomiast Wariacje pocztowe, błyskotliwa powieść epistolarna, w której autor operuje stylizacją na kilkanaście historycznych odmian polszczyzny, przedstawia na przykładzie losów fikcyjnej rodziny interpretację ostatnich dwustu lat historii Polski, ze szczególnym uwzględnieniem dziejów warstwy szlacheckiej i rodowodu polskiej inteligencji. Teksty te oświetlają się nawzajem – Wariacje pocztowe to rozwinięcie pomysłu pojawiającego się w Małej księdze, która z kolei dostarcza autobiograficznego kontekstu wielu motywom z późniejszej powieści. Ponadto wyznaczają cezurę w twórczości Kazimierza Brandysa, który w tym czasie rezygnuje z roli „pisarza salonowego” i ujawnia swe żydowskie pochodzenie. Oba dzieła stanowią istotne wydarzenie w dziejach literatury współczesnej, oba były szeroko komentowane, zwłaszcza Wariacje pocztowe wywołały intensywną dyskusję w krajowej i emigracyjnej prasie literackiej. O autorze Kazimierz Brandys (1916–2000) – prozaik, eseista i autor scenariuszy filmowych. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie działał w Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Po wojnie został członkiem Związku Literatów Polskich; pełnił tam ważne funkcje oraz kierował sekcją prozy. Większość utworów Brandysa publikowanych przed rokiem 1956 krytyka wskazywała jako przykład realizacji postulatów stawianych przed literaturą socjalistyczną. Po tym okresie w poglądach autora dokonał się istotny przełom. W latach 1977–1981 Kazimierz Brandys związany był z niezależnym pismem literackim „Zapis” i objęty zakazem druku. Podczas stanu wojennego przebywał na emigracji, gdzie wykładał literaturę polską na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku, a pod koniec 1981 roku osiadł na stałe w Paryżu. Do najważniejszych utworów Brandysa należą m.in. Matka Królów (1957), Listy do Pani Z. (1958), Mała księga (1970), Wariacje pocztowe (1972), Miesiące (wyd. w latach 1981–1987), Przygody Robinsona (1999). Jego książki przetłumaczono na wiele języków, w tym francuski, angielski, niemiecki, hiszpański, włoski, szwedzki i duński. Pisarza wyróżniono m.in. nagrodą Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1982), Prato-Europa (1986) oraz nagrodą im. Ignatio Silone (1986). W roku 1993 odznaczono go francuskim Orderem Sztuk Pięknych i Literatury. Utwory Kazimierza Brandysa to jedne z najczęściej ekranizowanych i adaptowanych dzieł literackich w kinematografii polskiej. Wielokrotnie wystawiano je też na scenach teatralnych oraz przygotowywano słuchowiska na ich podstawie.