W ciągu roku 1-2 mężczyźni i kobiety na 1000 doznaje zakrzepicy żył głębokich i/albo zatoru tętnicy płucnej. Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa stanowi więc poważny problem medyczny i społeczny. Autor w przejrzysty sposób omawia najważniejsze zagadnienia związanych z rozpoznawaniem, leczeniem , a oprócz tego profilaktyką żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej w różnych grupach chorych: m.in. dorosłych, dzieci, kobiet w ciąży. Opisuje cechy charakterystyczne choroby w współzależności od umiejscowienia, a też przyczyny, metody leczenia i profilaktykę. Książka zawiera także masowe porady dotyczące zwyczajnego życia z chorobą. Poradnik wykorzystywany jest dla osób z żylną chorobą zakrzepowo-zatorową, niemniej jednak ze względu na dużą wartość merytoryczną ma możliwość być praktyczny również dla studentów i lekarzy rodzinnych.

Żylna choroba zakrzepowo zatorowa

Rozpoznanie zakrzepicy żył głębokich i zatoru tętnicy płucnej

Objawy zakrzepicy żył głębokich kończyn dolnych są bardzo mało charakterystyczne. Najczęściej występują ból i obrzęk, znacznie rzadziej zaczerwienienie okolicy, w której doszło do zakrzepicy. Zazwyczaj stwierdza się dodatni objaw Homansa (ból w podudziu w następstwie grzbietowego zgięcia stopy kończyny objętej zakrzepicą). Takie objawy mogą jednak towarzyszyć wielu innym chorobom, np. pękniętej torbieli Bakera, zapaleniu tkanki podskórnej, urazom mięśni czy obrzękowi limfatycznemu. Jednocześnie u części pacjentów zakrzepica żył głębokich nie wywołuje żadnych objawów, co może skutkować opóźnieniem we wdrożeniu właściwego leczenia, szybko postępującym powiększaniem się skrzepliny i zwiększonym ryzykiem zatoru tętnicy płucnej. Zatem do rozpoznania zakrzepicy żył głębokich nie wystarczy fizykalne zbadanie pacjenta przez lekarza. Rozpoznanie zakrzepicy żył głębokich musi opierać się na klinicznej ocenie prawdopodobieństwa wystąpienia tej patologii oraz na obiektywnych testach pozwalających ostatecznie potwierdzić lub wykluczyć zakrzepicę żył głębokich. W tabeli 4 podano tzw. skalę Wellsa, służącą do zakwalifikowania pacjenta do grupy małego, średniego lub dużego prawdopodobieństwa obecności zakrzepicy żył głębokich. Skala ta jest bardzo przydatna w praktyce klinicznej. U pacjenta, u którego podejrzewa się zakrzepicę, ale który jest zakwalifikowany do grupy małego prawdopodobieństwa wystąpienia zakrzepicy żył głębokich, oznacza się zawartość D-dimerów we krwi lub w osoczu. D-dimery są produktami rozpadu fibryny znajdującej się w skrzepie i zakrzepie, które powstają w następstwie trawienia fibryny przez aktywny enzym układu fibrynolizy – plazminę. Jeżeli zawartość D-dimerów mieści się w granicach normy, można z około 90% prawdopodobieństwem wykluczyć zakrzepicę żył głębokich. Jeżeli jednak stężenie D-dimerów jest zwiększone, trzeba wykonać badania obrazowe. U pacjentów zakwalifikowanych do grupy średniego i dużego prawdopodobieństwa zakrzepicy żył głębokich w skali Wellsa badania obrazowe wykonuje się bez poprzedzającego oznaczania D-dimerów. Najważniejszym obecnie badaniem obrazowym służącym potwierdzeniu lub wykluczeniu zakrzepicy żylnej jest badanie ultrasonograficzne (USG), najlepiej z wykorzystaniem techniki Dopplera, która umożliwia ocenę przepływu krwi przez naczynie. Badanie ultrasonograficzne jest badaniem nieinwazyjnym i może być wykonane w warunkach ambulatoryjnych. Co ważne, obecnie jest to badanie dość powszechnie dostępne. Badanie USG wyparło flebografię, która jest procedurą inwazyjną, pracochłonną i mało komfortową dla pacjenta. Do rozpoznania zakrzepicy żylnej o nietypowej lokalizacji także najczęściej wykorzystuje się badanie USG. Jednakże w pewnych sytuacjach, np. przy podejrzeniu zakrzepicy zatok żylnych mózgu lub żył jamy brzusznej, niepoddających się ocenie ultrasonograficznej, należy sięgnąć po inne metody obrazowania, jak np. tomografia komputerowa (CT – computed tomography) lub jądrowy rezonans magnetyczny (MRI – magnetic resonance imaging) z zastosowaniem środka cieniującego. Zasady rozpoznawania zatoru tętnicy płucnej są podobne do obowiązują- cych przy wykrywaniu zakrzepicy żył głębokich. Także tutaj obowiązuje wstępna ocena klinicznego prawdopodobieństwa wystąpienia zatoru tętnicy płucnej (tab. 5). Nie ma także różnic w interpretowaniu wyników oznaczeń stężenia D-dimerów. Ponieważ objawy kliniczne zatoru tętnicy płucnej (duszność, ból w klatce piersiowej, kaszel, krwioplucie, uczucie osłabienia, przyspieszona czynność serca) są niespecyficzne i mogą towarzyszyć wielu innym chorobom (np. zawał serca, zapalenie płuc, neuralgia między- żebrowa, infekcja wirusowa, rozwarstwienie aorty) o potwierdzeniu lub wykluczeniu rozpoznania zatoru tętnicy płucnej decydują wyniki badań obrazowych. Wśród nich najważniejszą rolę odgrywa CT. W celu optymalnej wizualizacji tętnic płucnych pacjentowi wstrzykuje się dożylnie środek cieniujący, a badanie określa się wówczas mianem angio-CT. Innym ważnym badaniem obrazowym wykorzystywanym w diagnostyce zatoru tętnicy płucnej jest echokardiografia (ECHO), której główną zaletą jest powszechna dostępność (większa niż angio-CT) i możliwość wykonania przy łóżku chorego. ECHO odgrywa szczególnie ważną rolę w rozpoznawaniu zatoru tętnicy płucnej wysokiego ryzyka (patrz niżej), ale nie może być traktowane jako alternatywa dla angio-CT. Znacznie rzadziej niż w przeszłości, w rozpoznawaniu zatoru tętnicy płucnej wykorzystuje się obecnie inne badania obrazowe, takie jak arteriografia płucna i scyntygrafia płuc. Warto natomiast zwrócić uwagę, że wykazanie obecności skrzepliny w żyłach głębokich kończyn dolnych w badaniu USG u pacjenta z podejrzeniem niemasywnego zatoru tętnicy płucnej (patrz niżej) zwalnia z konieczności przeprowadzenia testów diagnostycznych dotyczących krążenia płucnego i nakazuje włączenie leczenia przeciwkrzepliwego, które w przypadku niemasywnego zatoru tętnicy płucnej i zakrzepicy żył głębokich jest takie samo. U pacjenta z objawami zatoru tętnicy płucnej często zleca się inne badania, np. prześwietlenie klatki piersiowej promieniami rentgenowskimi (RTG) czy elektrokardiografię (EKG), ale ich wyniki nie mogą stanowić podstawy do potwierdzenia lub wykluczenia rozpoznania zatoru tętnicy płucnej. Należy podkreślić, że zarówno zakrzepica żył głębokich, jak i zator tętnicy płucnej mogą przebiegać bezobjawowo. Ocenia się, że u około 50% osób z udokumentowaną zakrzepicą żył głębokich występuje – najczęściej bezobjawowy – zator tętnicy płucnej. Z kolei bezobjawową zakrzepicę żył głębokich wykrywa się u 70% pacjentów z potwierdzonym zatorem tętnicy płucnej. Objawowy zator tętnicy płucnej jest najczęściej wynikiem oderwania fragmentu skrzepliny z żył głębokich kończyny dolnej w odcinku proksymalnym (od poziomu żyły podkolanowej wzwyż, czyli z żyły podkolanowej i/lub żył uda), znacznie rzadziej zaś w odcinku dystalnym (poniżej żyły podkolanowej, czyli z żył podudzia). Zator tętnicy płucnej dzieli się w zależności od prawdopodobieństwa wystąpienia wczesnego zgonu, który Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne zdefiniowało jako zgon związany z ostrym zatorem tętnicy płucnej podczas hospitalizacji lub w ciągu 30 dni od przyjęcia. Pacjenci z ostrym zatorem tętnicy płucnej we wstrząsie lub z hipotonią są zaliczani do grupy wysokiego ryzyka wczesnego zgonu, chorzy zaś z zachowanym skurczowym ciśnieniem tętniczym tworzą grupę niewysokiego ryzyka. Pacjenci z grupy wysokiego ryzyka stanowią 5–10% osób z ostrym zatorem tętnicy płucnej, przy czym śmiertelność w tej grupie przekracza 15%. Grupa pacjentów niewysokiego ryzyka dzieli się na chorych obciążonych niskim lub umiarkowanym ryzykiem zgonu z powodu ostrego zatoru tętnicy płucnej. U pacjentów z grupy umiarkowanego ryzyka stwierdza się przynajmniej jeden z czynników wskazujących na dysfunkcję i/lub uszkodzenie prawej komory serca, prawidłowa zaś funkcja prawej komory serca pozwala zaliczyć pacjenta do grupy niskiego ryzyka. Wśród chorych z grupy umiarkowanego ryzyka zgonu śmiertelność waha się w granicach 3–15%, natomiast w grupie niskiego ryzyka wynosi ona poniżej 1%. Odpowiednie zakwalifikowanie zatoru tętnicy płucnej ma duże znaczenie w wyborze właściwego leczenia.