Studia zawarte w monografii ukazują społeczności dwóch wyludniających się, peryferyjnych miasteczek: Murafy na ukraińskim Podolu, gdzie wśród prawosławnych zamieszkują od wieków rzymscy katolicy, oraz Białego Boru, gdzie po drugiej wojnie światowej osiedlono deportowanych z Bieszczad grekokatolików. Dla obu mniejszości wyznaniowych religia pozostaje ważnym zwornikiem tożsamości, a ich życie nadal koncentruje się wokół świątyń. Murafscy katolicy, wraz ze zmianą języka liturgii i modlitwy, odrzucają bagaż pamięci, który łączył ich z polską tradycją. Grekokatolicy w Białym Borze konstruują swoją ukraińską tożsamość wokół traumy przesiedleń, w opozycji wobec prawosławia. Ich etnoreligię przezwycięża mistyka zaprojektowanej przez Jerzego Nowosielskiego cerkwi, nawiązującej do wzorów starochrześcijańskich. W kontrze do niej wyrastają w okolicy kopulaste cerkiewki, wznoszone przez niezadowolonych z modernizacji wiernych. W Murafie starsze pokolenie rzymskich katolików pozbawiono części lokalnej, polskiej tradycji, a wraz z nią części tożsamości. Jednak murafska parafia pozostaje ogródkiem Matki Boskiej objętym Bożą ochroną, w przeciwieństwie do bardziej zsekularyzowanego i zróżnicowanego świata białoborskich grekokatolików, którzy postrzegają się jako lud bez ojczyzny, a swoje główne dziedzictwo upatrują w języku i liturgii.
Książka zawiera eseje z zakresu antropologii religii, powstałe w wyniku badań etnograficznych i studiów kulturowych. Interpretuje wybrane zjawiska kultury symbolicznej, a zwłaszcza religijności, obserwowane w ciągu ostatniej dekady, w kontekście transformacji społecznej w Polsce. Są to zarazem zjawiska, które wydawały się autorce symptomatyczne dla Europy Środkowo–Wschodniej jako emanacje tutejszej, zmieniającej się tożsamości.
Inicjujący opis relacji między antropologią a historią w badaniach polsko–ukraińskiego pogranicza służy też wprowadzeniu w praktykę badań etnograficznych, które dostarczyły tej monografii materiału źródłowego. Apokryfowi nadano szersze znaczenie niż to, które przyjęło się na gruncie filologii i teologii, uznając go za kulturową praktykę pogranicza — wyznaniowego, społecznego, etnicznego, językowego, a zatem również pogranicza tożsamości — w stosunku do dyskursów dominujących. Porównanie praktyk apokryfu i pastiszu jest punktem wyjścia dla refleksji nad procesami transformacji kulturowej. Zmiany w dyskursach o kulturze ukazuje esej poświęcony przykładom interpretacji kultu maryjnego w polskiej etnologii i antropologii kulturowej. Niektóre z esejów rozwijają w syntetycznej formie charakterystykę tradycji religijnej w kulturze rolniczej w latach 80-90 XX w., w tym rytuałów ofiary, praktykowanej przez niektóre środowiska bułgarskich i macedońskich chrześcijan w postaci krwawego Kurbanu. Inne konfrontują tradycyjne wzory religijności z ich odpowiednikami w dominującej dziś kulturze popularnej, ukazując też poszukiwania współczesnych środków ekspresji doświadczenia religijnego. Obraz zmian w kulturze religijnej uwzględnia stan współczesnej religijności „kościelnej” rzymskich katolików oraz jej pogranicza, szczególną wagę przy-wiązując do pamięci i praktyk upamiętniania kultury żydowskiej w konstruowaniu współczesnej tożsamości hominis religiosi.
Biblia z kanoniczną tradycją katolicką oraz symbolika wierzeń niechrześcijańskich związanych z etosem rolniczym stanowią dwa źródła, w niektórych aspektach sobie bliskie, częściej jednak przeciwstawne, które ukształtowały biblię ludową. Celem tej pracy jest rekonstrukcja modelu biblii ludowej, to znaczy zasad, którymi kierowali czy kierują się jej twórcy. Zasady te zostały przedstawione jako symboliczne relacje postaci i zdarzeń. Kompetentni rozmówcy bywają świadomi tych relacji. Ponieważ odnoszą się one do symboli, wyrażaj się w obrazach (stąd istotną rolę w ich prezentacji odgrywa ikonografia sztuki ludowej, a także opisy snów i wizji) oraz mogą mieć odbicie w rytuałach. Te zaś najtrudniej zrekonstruować, bo obrzędowość ludowa niekiedy ściśle nawiązywała do szczegółów dawnego rytuału kościelnego, którego znajomość umożliwia interpretację wciąż jeszcze funkcjonujących wierzeń.
W cieniu drzewa wiar. Studia nad kulturą religijną na pograniczach Slaviae Orthodoxae
Koedytent: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego
Ten produkt jest zapowiedzią. Realizacja Twojego zamówienia ulegnie przez to wydłużeniu do czasu premiery tej pozycji. Czy chcesz dodać ten produkt do koszyka?
